We kennen allemaal wel een koning, een koningin, een vorst of een vorstin. De islamitische wereld kent kalief of sultan ..... en ook een sultanin. We hebben het niet over een sultane, d.w.z. de vrouw van de sultan, maar over een dame-sultan, een vrouwelijke sultan. Een vrouw die als sultan in eigen naam regeerde, in haar eigen naam munten liet slaan en wiens naam tijdens het vrijdaggebed werd genoemd. De islamitische wereld kende amper sultaninnen, maar Egypte had midden dertiende eeuw de sultanin Shajar ad-Durr ofwel Paarlenboompje. Ze was maar kort in eigen naam sultanin (drie maanden) toch is ze historisch en kunsthistorisch belangrijk geweest. We gingen op zoek naar deze Sultanin en vonden herinneringen aan haar in Cairo en in Kerak ......

Shajar ad-Durr kwamen we allereerst tegen in al-Karak of Kerak, de kruisvaardersburcht in Jordanië. Tijdens ons bezoek is het koud en mistig. Deze enigszins naargeestige sfeer past uitstekend bij de allereerste vermelding van Shajar ad-Durr in de Arabische bronnen. Paarlenboompje zat hier in deze burcht gevangen (1239). Ze behoorde tot de harem van al-Malik as-Salih Najm ad-Din Ayyub, de in 1207 geboren oudste zoon van de sultan van Egypte. We zullen hem hier maar kortweg as-Salih noemen. Hij behoorde tot de dynastie van de Ayyubiden (Ajjoebieden), nazaten van de grote held Saladin, die in 1187 Jeruzalem wist te veroveren op de "Franken", de kruisvaarders. Maar zoals zo vaak in de geschiedenis, een formidabele en charismatische leider liet vaak na zijn dood een machtsvacuüm achter waarin familieleden met elkaar om de macht streden. Zo ook, na Saladin's dood. De Syrische tak van de familie wilde macht in Egypte en de Egyptische tak wilde in Syrië meer macht. Kortom wapengekletter, militaire dreiging en af en toe stille diplomatie van de kalief in Bagdad. De kruisvaardersburcht was net vijftig jaar in Ayyubidische handen toen de burchtheer zijn Egyptische neef - sultanszoon as-Salih - en diens getrouwen gevangen zette. Hier in de burcht van Kerak kreeg zijn slavin Shajar ad-Durr haar zoontje Khalil. Voor de vader reden om de moeder vrij te laten en te huwen; een snelle promotie van slavin naar sultansvrouwe.

Wie was Shajar ad-Durr en waar kwam ze vandaan? Alle Arabische bronnen meldden dat ze Turkse was die ongetwijfeld vanwege haar schoonheid en esprit in de harem van as-Salih terecht gekomen was. Beiden schijnen een grote liefde voor elkaar gekoesterd te hebben, tenminste als we de Arabische schrijvers mogen geloven. Latere, sterk geromantiseerde verhalen zonder enige historische basis maakten Paarleboompje zelfs tot dochter van de kalief in Bagdad!

Op de burcht in mistig Kerak maakten we voor het eerst kennis met Shajar ad-Durr, in Cairo heeft ze duidelijker sporen nagelaten. De Ayyubiden sultans van Egypte hadden een militair elite corps tot hun beschikking als lijfwachten: de Mamlukken, meestal Turkse slaven die uitstekend militair geschoold en geïslamiseerd werden. Deze militaire elite - de Mamlukken - hadden in Cairo de sultan - een halfbroer van as-Salih - afgezet en op die manier de weg naar het sultanaat vrijgemaakt voor as-Salih. Zijn gevangenschap in Kerak werd beëindigd. Als nieuwe sultan werd hij in Cairo begroet (1240). Zijn vrouw Shajar ad-Durr en zoontje Khalil vergezelden hem.

Ons eerste doel in het oude hart van Cairo is de medresse die de nieuwe sultan liet bouwen (rechts) . Het eerste religieuze complex in Cairo waar alle vier islamitische rechtsscholen figuurlijk onder één dak onderwezen werden. Hoewel minder dan de helft van het hele complex bewaard bleef, schittert hier nog wel de enige Ayyubiden-minaret in oorspronkelijke staat. Bijna ingebouwd door winkeltjes is het moeilijk afstand te nemen om een beter overzicht te krijgen. De geribbelde minarettop rust op de typische islamitische muqarnas-decoraties, die ook elders in de gevel goed te zien zijn. De kiel-bogen verraden nog duidelijk invloed uit de eerdere, Fatimidische periode. Als we de poort binnengaan is het een en al trieste en onsmakelijk ruikende vergane glorie. Nog één grote iwan - gewelfde hoge hal - van de vier is bewaard gebleven en wordt gerestaureerd, d.w.z. de hal staat vol met een wirrewar aan houten steigers en ladders ....

Toen dit complex in opdracht van de sultan werd gebouwd, veroverden in 1244 zijn Turkse huurlingen Jeruzalem. Deze gebeurtenis leidde in Europa tot de volgende kruistocht onder de bezielende leiding van de koning Lodewijk IX. Intussen had sultan as-Salih zijn greep op Syrië verstevigd, alleen Aleppo lag nog dwars. Toen as-Salih met een grote militaire macht op weg was om de stad een lesje te leren, hoorde hij van de komst van de "Franken". Met de kalief van Bagdad als bemiddelaar werd tussen de moslims vrede gesloten. As-Salih had nu zijn handen vrij om de kruisvaarders te bestrijden die in Egypte aan land gegaan waren. Maar .... de sultan was ziek, zwaar ziek toen hij in mei 1249 bij zijn legerkamp bij Damiette (noord Egypte) aankwam. Aanvankelijk behaalden de Franken enkele overwinningen - ze veroverden Damiette  - en het zag er nog slechter uit voor de moslims toen in de nacht van 22 op 23 november de sultan overleed. Wat te doen?

Hoe actief Shajar ad-Durr was in de volgende gebeurtenissen, is moeilijk te reconstrueren. Duidelijk is wel dat ze een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan het geheimhouden van haar mans dood. Als de dood van de sultan op dát moment in het Egyptische leger bekend zou raken, zou het leger gedemoraliseerd raken en de overwinning aan de Franken zijn. De twee belangrijkste militaire leiders en Shajar ad-Durr kwamen tot de conclusie dat  geheimhouding essentieel was omdat de beoogde troonopvolger niet in de buurt was. As-Salih had een zoon uit een eerdere relatie en deze Turanshah moest van ver komen, dus .... terwijl zijn lichaam stiekem naar Cairo werd vervoerd, leefde de zwaar zieke sultan voor zijn manschappen nog steeds. Artsen bezochten hem dagelijks; de schijn werd goed opgehouden... hoewel er wel geruchten circuleerden. Op 19 februari kwam Turanshah in Cairo aan en een dag later werd de dood van de sultan bekend gemaakt. De sultan is dood, leven de nieuwe sultan Turanshah!
Zijn komst in het moslim legerkamp (24 februari) zorgde voor nieuwe moed bij zijn manschappen en op 5-6 april wisten zij de Franken te verslaan en was de Franse koning Lodewijk IX gevangen genomen.

Intussen liet Shajar ad-Durr aan de medresse van haar overleden echtgenoot een mausoleum voor hem bouwen. Voor het eerst werd in Cairo een mausoleum gebouwd bij een religieus complex; As-Salih werd hier op 21 oktober 1250 bijgezet.
Staande voor het pas gerestaureerde - maar helaas gesloten - grafmonument (rechts) realiseren we ons dat tijdens de bouw iets unieks gebeurde in de islamitische wereld. De dertiende-eeuwse Ibn Wasil schreef over de gebeurtenissen. Hij woonde en werkte toen in Cairo. Hij had vrienden in de hoogste hof-kringen en hij memoreerde dat in de moslim wereld "het sporadisch voorgekomen was dat een vrouw de macht had en regeerde, maar dat ze in het vrijdaggebed werd genoemd, dat was zonder precedent". En deze sultanin of dame-sultan was Shajar ad-Dur, zij regeerde van 4 mei tot 30 juli 1250 onder eigen naam, liet munten slaan met haar titulatuur, ondertekende decreten en werd in het vrijdaggebed genoemd: "moge God de weldoenster beschermen, de koningin der moslims, .....".

Hoe was dat gekomen? Turanshah bleek geen waardige opvolger van zijn vader as-Salih en maakte door zijn optreden dan ook al snel vijanden: Shajar ad-Durr én de militaire Mamlukse elite. Het resultaat was een vermoorde Turanshah (2 mei) en een impasse met betrekking tot de opvolging. Maar de militaire en bestuurlijke top was er al snel uit: Shajar ad-Durr werd sultanin (4 mei 1250) met als eretitel Moeder van Khalil. Hoewel haar zoontje Khalil al gestorven was, moest deze titel de legitimiteit van haar regering benadrukken.

Tijdens haar kortstondige regering liet Shajar ad-Durr haar eigen mausoleum bouwen; de tweede plek in Cairo met herinneringen aan Shajar ad-Durr (rechts). Een taxi brengt ons bij het monument, dat gebouwd werd in de omgeving van belangrijke mausolea van - nu nog steeds populaire - eerbiedwaardige vrouwelijke nazaten van Mohammed. Zoals haar mans mausoleum uiteindelijk een onderdeel ging vormen van een religieus complex, zo stond haar eigen grafmonument oorspronkelijk niet - zoals nu - moederziel alleen. Het was een onderdeel van een groter complex, waartoe waarschijnlijk ook een minaret - lijkend op die van as-Salih - behooorde welke begin negentiende eeuw nog door een Fransman werd getekend maar nu verdwenen.
Het monumentje van Shajar ad-Durr is inclusief koepel 14 m hoog en net gerestaureerd, maar - helaas - hermetisch afgesloten; dus het interieur kunnen we niet bekijken. Dat is erg jammer, want de enige persoonlijke herinnering aan de sultanin is de gebedsnis (mihrab) versierd met prachtig mozaïekwerk waarin met een beetje goede wil takken en "parels" van paarlemoer te herkenen zijn: een verwijzing naar naam Paarlenboompje? Shajar ad-Durr bleek met haar mausoleum trendsetter; veel van de latere sultans van Egypte lieten nog tijdens hun leven een mausoleum bouwen in een religieus complex.

Maar op 30 juli 1250 was het sultanaat van Shagar ad-Durr voorbij. De Ayyubiden van Syrië hadden zo hun eigen redenen om niet met deze vrouwelijk sultan in te stemmen. Zij wilden liever iemand uit eigen gelederen op de troon van Egypte! Latere verhalen benadrukten het negatieve oordeel van de kalief van Bagdad over een vrouwelijke sultan; hij zou zelfs een brief hierover hebben geschreven. Maar het bestaan van zo'n brief werd pas vele generaties later in de Arabische geschiedschrijving genoemd; dus wellicht gaat het hier om een latere - niet-historische - toevoeging. Omdat de sultan van Aleppo militair in actie kwam, nam men in Cairo maatregelen. Een man moest maar aan het hoofd gesteld worden: de Mamlukse opperbevelhebber Aybak. Vanwege de legitimiteit trouwde Shajar ad-Durr met Aybak en werd een tienjarige Ayyubide prinsje pro forma ook op de troon gezet. De zeven jaar van Aybak's regering werd beheerst door de strijd tussen de legitieme Ayyubiden van Syrië en de militaire Mamlukse elite van Egypte; de strijd die uiteindelijk de Mamlukken zouden winnen.

Als we de bronnen mogen geloven, bleef Shajar ad-Durr in haar huwelijk met Aybak achter de schermen heel duidelijk aanwezig. Arabische geschiedschrijvers maakten Shajar ad-Durr tot de echtgenote met de figuurlijke broek aan en Aybak tot pantoffelheld. Hun einde werd dramatisch beschreven. Aybak was het gedrag van Shajar ad-Durr zat en besloot een ander te trouwen.Toen Paarlboompje daar achter kwam, liet ze Aybak in bad vermoorden (10 april 1257). Chaos in Cairo. Aan wie de macht? Snel werd Aybak's 15-jarige zoon uit een eerder huwelijk als sultan geaccepteerd (12 april) en Shajar ad-Durr werd in een toren van de citadel opgesloten (16 april). Twaalf dagen later was ze dood; ze werd uiteindelijk bijgezet in haar mausoleum dat ze zeven jaar eerder had laten bouwen.

In de loop van de tijd werden deze gebeurtenissen met verschillende kleuren ingekleurd. Shajar ad-Durr zou zelf het zwaard gehanteerd hebben. Nee, Aybak werd in bad doodgeslagen door Shajar's slavinnen met hun traditionele houten bad-steltslippers.
Of waren dat de slavinnen van Aybak's moeder die Shajar ad-Durr op die manier doodden?
Daarna zou Shajar ad-Durr over de citadelmuur zijn gekieperd. .......

Laten we die kleurrijke verhalen even laten voor wat ze zijn en Shajar ad-Durr in haar tijd plaatsen. Historisch gesproken zorgde ze indirect voor de nederlaag van de Franse koning Lodewijk IX én voor de betrekkelijk "rustige" overgang van de Ayyubiden dynastie naar die van de Mamlukken. Kunsthistorisch was ze ook van belang, omdat Mamlukken sultans haar bouw-voorbeeld volgden. Daarom bezit Cairo tot de dag van vandaag zoveel middeleeuwse religieuze complexen, maar dat zijn andere verhalen over de Moeder van alle Steden .....