teksteditie heilige katherina

Ze was zoals alle andere vrouwelijke heiligen meestal ook waren: kuis, godsvruchtig, vriendelijk, goed, beeldschoon, vroom, erfenis-wegschenkend.... Katherina was daarbij ook nog intelligent & goed van de tongriem gesneden; tenminste áls ze ooit heeft geleefd!

Het leven van de heilige Katherina: Teksteditie
met inleiding, hertaling en commentaar door Hilo van Es en Ludo Jongen
Hilversum, Uitgeverij Verloren, 2011
249 p., zw-wit afbeeldingen
ISBN 978-90-8704-189-2

Van de elfde tot ver in de zestiende eeuw was Katherina een populaire heilige vrouw. Overal in Europa werd ze vereerd en dus ook afgebeeld. Ze was beschermheilige van alle beroepen die iets met wetenschap (van filosofen tot advocaten), met raderen (molenaars, wagenmakers, pottenbakkers) of met messen (van zeilmakers tot kappers) te maken hadden. Verder riep men haar ook aan bij allerlei mogelijke ziektes. Kortom een veelzijdige heilige. Wie was deze Katherina van Alexandrië? Of liever: wie dachten de gelovigen wie ze was, want er is geen enkele historische kern voor haar bestaan (vandaar dat ze in 1969 van de officiële heiligenkalender verdween).

De kern van het legende werd in de zevende eeuw in het Grieks geschreven en sedertdien niet alleen vertaald, maar het verhaal werd ook aangevuld, bewerkt en verrijkt. Rond 1400 lag de Katherina-legende min of meer "vast". In dit pas verschenen boek wordt haar Vita in een Middelnederlandse versie en moderne Nederlandse hertaling gepubliceerd. Het betreft een handschrift uit de tweede helft van de vijftiende eeuw dat ooit eigendom was van het Sint-Margarethaklooster of Sint-Margrietenhuis te Gouda.

Katherina was de dochter van de machtige koning Costus van Alexandrië. Aanvankelijk beleef zijn huwelijk kinderloos. Om dat euvel te verhelpen besloot hij al zijn onderdanen bijeen te roepen om aan alle goden te offeren. "Maar ja, alle goden van de heidenen zijn duivels: in nood helpen ze niet" (p.35). De beroemde astroloog Alphonsius werd om raad gevraagd. Deze ontdekte dat één belangrijke godheid bij die offers vergeten was. De koning moest een gouden beeld laten maken en die de naam geven "God der goden". Als vanzelf kreeg dat beeld de vorm van een crucifix. Een offer werd gebracht en de koning zelf plaatste dit beeld in de tempel. Juist op dat moment (alsof het de Vlucht naar Egypte betrof) vielen alle andere afgodsbeelden kapot. Toen zijn dochter werd geboren gaf Alphonsius de raad het meisje Katherina te noemen "dat betekent: een gezamenlijke val" (een van de naamsverklaringen). Toen Katherina zeven was, wist ze iedereen te verbazen met haar schoonheid en scherpzinnigheid. Na de dood van haar ouders volgde Kathrina haar vader op; "zij regeerde haar onderdanen vreedzaam, meer met de schranderheid van een volassen vrouw dan met ongebreideld machtsvertoon" (p.51).

Op een gegeven moment raakte Katherina verdwaald in een dicht bos, waar ze een oude kluizenaar tegenkwam. Via hem leerde ze Christus kennen. En ja .... uiteindelijk bekeerde ze zich, werd "gedoopt en door de ring met Christus verloofd". Dan begint het langste verhaal, nl. het martelaarschap van Katherina. Keizer Maxentius was haar grote tegenstander en organiseerde een debat met vijftig mannen "die zich erop lieten voorstaan dat zij in alle geleerdheid van Egypte en in alle vrije kunsten, ja in heel de wijsheid van de wereld boven alle stervelingen excelleerden" (p.81). Gesterkt door een verschijning van de heilige engel Michaël ging Katherina het dispuut met de oude mannen aan. Na haar toespraak zwegen de wijzen "in de war gebracht en beschaamd door God" (p.99). Maxentius werd woedend, schold de wijzen uit: "Ontaarde botteriken, Wat staan jullie daar te zwijgen. Zal de kracht van één vrouw jullie temmen en jullie kracht vernietigen?" (p.101). Maar de wijzen bekeerden zich en Maxentius werd "gegrepen door een hevige razernij" (p.101). De pas bekeerden werden op de brandstapel gegooid en Katherina volhardde in haar geloof ondanks gevlei of harde, dreigende taal van de keizer. Ze werd in de kerker geworpen zonder eten en drinken en bewerkt met ijzeren staven. Maar Katherina bleef haar geloof trouw.

Tijdens afwezigheid van Maxentius bekeerde ze de koningin. Bij thuiskomst zag de keizer dat Katherina niet geleden had van haar kerkerverblijf en werd razend. Een van zijn mannen ontwierp een bijzonder martelwertuig met raderen en scherpe spijkers, spaken, scheermessen "dicht opeen en vlijmscherp" (p.131). Men wilde Katherina alleen al door het geluid van het apparaat zó bang maken dat ze haar geloof zou verzaken. Gebeurde dat niet, dan kon men haar altijd nog tussen de raderen zetten. Maar op Katherina's gebed daalde "een engel van de Heer ... af uit de hemel en bracht het gevaarte door een hevig stormvlaag zo aan het schudden dat de verbindingen braken. De losgeraakte onderdelen werden met zo'n kracht over het daar verspreide volk geslingerd, dat van die heidense menigte door één stormvlaag vierduizend doodgeslagen werden" (p.131). Velen bekeerden zich ter plekke. Ondertussen stierf ook de koningin een gruwelijke martelaarsdood, net zoals bekeerde keizerlijke soldaten. Katherina werd uiteindelijk onthoofd. Twee "gedenkwaardige dingen" (p.145) gebeurden: in plaats van bloed stroomde melk uit haar lichaam (bewijs maagdelijke onschuld) én engelen voerden haar lichaam weg en legden dat neer op de berg Sinaï (Katherina-klooster).

Het laatste deel van het (eerste) handschrift gaat over de berg Sinaï. Een tweede handschrift uit dezelfde tweede helft vijftiende eeuw is toegevoegd: een "tweede" verslag van de translatio van Katherina's lichaam naar de berg Sinaï en enkele wonderen die daar of elders plaats vonden op voorspraak van Katherina.

Dit boek is een aanrader voor iedereen die wil proberen door te dringen in de gedachtenwereld van de middeleeuwen en de vijftiende eeuw. Want zo'n legende geeft prachtig weer hetgeen men wilde geloven, welke verhalen het gelovige publiek van toen aanspraken en welke bewoordingen men gebruikte. De redacteuren hebben in hun uitvoerig notenapparaat heel duidelijk aangegeven welke bijbel- of andere teksten als inspiratie dienden en welke elementen van dit verhaal ook bij andere heiligen werden verteld.

Na het lezen van dit boek zal Katherina altijd herkenbaar blijven aan haar boek (geleerdheid), haar kroon (koningsdochter), een gebroken rad (martelaarswerktuig), zwaard (onthoofding)  en een keizer die onder haar voeten ligt! 

© conens & van wiechen drs A. van Wiechen