aanrader bach's weihnachtsoratorium

Govert Jan Bach over het Weihnachtsoratorium en het Magnificat
van Johann Sebastian Bach
Een hoorcollege vol muziekfragmenten, met vier cd’s.
Uitgeverij Rubinstein bv, Amsterdam

Musicologe Ellen von Holtz over deze cd's:

Een inspirerend idee voor de decembermaand!

Het luisterboek over het Weihnachtsoratorium van Bach
Voor menigeen is het geen kersttijd zonder de klanken van het Weihnachtsoratorium van Johann Sebastian Bach. Uitvoeringen worden bezocht of meegezongen, cd’s worden gedraaid. Het Weihnachtsoratorium - goed voor bijna drie uur muziek - staat in de kerstperiode ongeveer op dezelfde plaats als de Matthäuspassion of de Johannespassion in de week voor Pasen. Wat velen niet weten is dat het Weihnachtsoratorium niet is bedoeld om als één geheel te beleven. Bach noemde het werk wel Oratorium, maar schreef in feite zes losse cantates voor de zes afzonderlijke kerkelijke feestdagen in de kersttijd. Bachs concept was weliswaar een overkoepelend geheel met een doorlopende verhaallijn, maar in zijn tijd heeft niemand dit werk als een geheel kunnen horen.

Govert Jan Bach, reeds bekend van zijn luisterboeken over de Matthäus- en de Johannespassion, geeft in zijn nieuwe lees-, kijk en luisterboek een uitgebreid hoorcollege vol muziekfragmenten over Bachs Weihnachtsoratorium. Ook hier is enorm veel over te vertellen. Het boekje met samenvattingen van ieder hoofdstuk en fraai gekozen toepasselijke afbeeldingen bevat vier cd’s. De eerste twee geven een inleiding op het Weinachtsoratorium, de derde en vierde cd leiden de luisteraar “als een Tom-Tom” door de zes cantates. Het geheel vormt een goede, diepgaande voorbereiding op de weergaloze muziek, zowel voor de luisteraar die in de achtergronden is geïnteresseerd als voor zanger die aan een uitvoering meewerkt.

Wat achtergrondinformatie
Bach schreef het Weihnachtsoratorium voor de kersttijd van 1734-35. De zes cantates zijn voor eerste Kerstdag, tweede Kerstdag, derde Kerstdag, nieuwjaarsdag, de zondag na nieuwjaarsdag (de besnijdenis) en Epifanie (Driekoningen). Het is een realistisch verhaal vol grote vreugde. De muziek omvat zowel grootse jubelkoren als innige aria’s en duetten. De tekst is ontleend aan de evangeliën van Mattheus en Lucas, met vrije gedeeltes die voor een deel behoren bij de liturgie van de betreffende dag en koralen van Luther. Deze teksten worden toegeschreven aan Picander, die ook de tekst leverde voor de Matthäuspassion.

De cantates werden in beide grote kerken van Leipzig, de Nikolaikirche en de Thomaskirche, uitgevoerd op de dag waarvoor ze geschreven waren. Net als in de twee grote passies, maar dan met een veel lichtere stemming, is er een koor, een orkest en solisten. Iedere cantate opent feestelijk met koor- en orkest (cantate 2 is hierop een uitzondering: alleen een Sinfonia door het orkest). Hierna volgt een afwisseling van recitatieven, aria’s en koralen. De verhaallijn is in handen van de tenor, de ‘evangelist’. In recitatief (gedragen spraakzang met sobere begeleiding) heeft hij de rol van verteller. Aria’s geven persoonlijk gevoel weer en koralen betrekken de luisteraars bij het gebeuren.

In de periode van 1723 tot 1730 schreef Bach in Leipzig vele cantates voor liturgisch gebruik. Daarna richtte hij zich weer meer op wereldlijke muziek, die hij met zijn gezelschap – het Collegium Musicum, waarin ook zijn oudste zonen speelden – uitvoerde. Omdat hij zijn carrière nog een andere wending wilde geven en hoopte op een aanstelling als hofcomponist bij de keurvorst van Saksen schreef hij ook het eerste deel van de Hohe Messe en enkele feestelijke wereldlijke cantates ter ere van de vorstelijke personen.

Hergebruik
Ik weet nog goed dat ik een aantal jaren geleden hoogst verbaasd was dat er midden in de zomer op de radio muziek uit het Weihnachtsoratorium werd gedraaid. Na afloop hoorde ik dat dit een andere cantate was, maar de muziek was me heel vertrouwd. Wat blijkt nu? Bach heeft de muziek van deze feestcantates - Hercules am Scheidewege (BWV 213) en Tönet, ihr Pauken, erschallet Trompeten! (BWV 214) - opnieuw gebruikt in het Weihnachtsoratorium. Ik kan hem geen ongelijk geven. Het is schitterende muziek.

In het verleden hebben musicologen en Bachkenners als Albert Schweitzer hier schande van gesproken en het ‘Weihnachts’ afgedaan als inferieur werk. Maar hebben die dan over het hoofd gezien dat Bach zelden een eerder geschreven stuk letterlijk overnam? Hij bewerkte, transformeerde, en verbeterde zijn toch al zo schitterende wereldse muziek tot het opnieuw voor het kerkelijke doel bruikbaar was. Koraalmelodieën voorzag hij van nieuwe tekst en harmoniseerde die opnieuw, met of zonder tussenspelen. En daarnaast schreef hij ook nieuwe ‘nummers’, zoals de recitatieven, de meeste koralen en koraalbewerkingen, de sinfonia aan het begin van de tweede cantate en het openingskoor van de vijfde cantate.

De cd’s
Bach deed nooit iets zomaar. Dat wordt wel duidelijk uit het inleidende exposé van Govert Jan Bach, die zelf een grote theologische en ook muzikale kennis aan de dag legt, op de eerste twee cd’s.

Ga er maar eens voor zitten. Het is geen eenvoudige kost. De theologische achtergronden en Bachs verhouding tot Luther en diens leer in betrekking tot de kersttijd en de muziek zijn niet gemakkelijk te volgen. Govert Jan Bach vertelt over het fenomeen oratorium, over de retorica in de verhaallijn van Bachs muziek, over het belang van het woord en de incarnatie (de menswording van God door de geboorte van Jezus), over de vingerwijzingen in Bachs muziek, over het kerstfeest door de eeuwen heen, over de voorlopers van Bach en Bachs eigen biografie. Hij betrekt ook het Magnificat erbij, een compositie uit Bachs begintijd in Leipzig (1723) die op het Weihnachtsoratorium vooruitblikt. De tekst hiervan (uit het Lucasevangelie) neemt in de liturgie van Luther een belangrijke plaats in, waarbij Maria wordt vereerd en niet aanbeden, zoals in de katholieke kerk. De rol van Maria als bruid, als jonge moeder en als wijze vrouw is ook in het Weihnachtsoratorium te vinden. Maria’s wezen spreekt met de stem van de alt en de lieflijke oboe d’amore.

Dit alles wordt gelardeerd met een scala aan muziekfragmenten als voorbeeld, zowel van Bach als van oudere componisten.

Vanaf het grootse openingskoor komen – zo zegt Govert Jan Bach aan het begin van cd 3 - als in een ouverture alle thema’s al voorbij. Alle dagen moeten gevierd worden. Op deze en de volgende cd bespreekt hij stap voor stap de muziek van alle zes de cantates. Hierbij staat de verhaallijn voorop en betrekt hij de muzikale componenten en natuurlijk ook de geloofsinhoud van menig onderdeel. Erg verhelderend is de uitleg over de allegorische beelden in de tekst, Bachs keuze voor bepaalde instrumenten, stemmen of toonsoorten.

Deze achtergronden geven alles bij elkaar niet alleen een diepere kijk op het Weihnachtsoratorium, maar ook op de betekenis van het Kerstfeest in het algemeen.

Het boekje
De vier cd’s zitten in een mooi uitgevoerd boekje met op de omslag een schitterende afbeelding: De aanbidding van het kindeke Jezus van de Utrechtse caravagist Gerard van Honthorst, van rond 1620. De gelukzaligheid van de figuren op het schilderij krijgt een extra dimensie door de bijzondere lichtwerking, zoals ook de Italiaanse schilder Caravaggio die toepaste.

Binnenin staan nog enkele toepasselijke afbeeldingen van het kerstgebeuren, maar ook portretten van Bach en de vorstelijke personen uit zijn tijd en van een paar handschriften.

De veertien hoofdstukken geven een samenvattingen van ieder onderwerp. Alleen zou al voldoende informatie geven, maar Govert Jan Bach vertelt natuurlijk uitgebreider en geeft op geschikte plaatsen een muziekvoorbeeld.

Verder is in het boekje een verklarende woordenlijst opgenomen waarin de ‘vaktermen’ worden uitgelegd. Ook zijn de tracks van de cd’s te vinden (wat terugluisteren van bepaalde passages gemakkelijker maakt), een uitgebreide literatuurlijst met boeken over het leven en de werken van Bach en de verwijzing naar de cd’s waarvan de muziekfragmenten afkomstig zijn. In de inleiding maakt de spreker zijn excuus voor het onvermijdelijke wegdraaien van de mooie voorbeelden. De verteller moet door met zijn verhaal. Gelukkig staan alle uitvoeringen vermeld, zodat iedereen die dat wil de complete werken kan terugvinden om zelf thuis te beluisteren. En met de voorkennis uit het luisterboek beluister je de muziek van Bachs Weihnachtsoratorium met andere oren.

Mijn ervaring met dit luisterboek
Als eerste viel mij op dat de uitgave weer prachtig verzorgd is. Maar dat het ingenieuze klemsysteem waarmee de vier cd’s in de omslag van het boekwerk op hun plaats worden gehouden – twee voorin en twee achterin – niet helemaal voldoet. Een van de cd’s lag namelijk vanaf het begin al los en die gleed eruit als ik het boekje optilde.

De teksten bevatten zeer veel verhelderende informatie, maar het luisteren op zich vergt een grote concentratie. De materie is ingewikkeld, er wordt veel bijgehaald. Voor mij was de gesproken tekst minder toegankelijk dan die in het luisterboek over de Johannes Passion. Niet alles op theologisch of filosofisch gebied was mij in één keer duidelijk, zodat herbeluisteren soms noodzakelijk was. In een leesboek zou ik dan gemakkelijk bij een zin stil kunnen blijven staan of even een paar bladzijden terug kunnen bladeren. Met een cd is dat ietsje lastiger. Dan moet ik een hele track terug en de muziekvoorbeelden ook weer horen, terwijl het misschien alleen om een tekstregel of klein detail ging.

De welluidende stem van Govert Jan Bach is prettig om naar te luisteren. Alleen kon ik mij niet aan de indruk onttrekken dat hij af en toe wat te snel spreekt wat de articulatie dan niet ten goede komt. Het beluisteren via een koptelefoon gaf mij het beste resultaat.

Het geheel heeft bij mij wel weer de interesse in een goede uitvoering van het gehele werk aangewakkerd. Al zoekend, met de voorbeelden en de suggesties van Govert Jan Bach erbij, wint Ton Koopman het. Met op een zeer nauwe tweede plaats de uitvoering van René Jacobs met het RIAS Kamerkoor en de Akademie für alte Musik op Harmonia Mundi.

Dus: met de jubelende klanken van pauken en trompetten van het openingskoor op de achtergrond wens ik u een hele inspirerende decembermaand.