vertaling pseudo-dionysius' hemelse hiërarchie

De hemelse hiërarchie van Dionysius de Areopagiet
Inleiding, vertaling en commentaar Árpád P. Orbán
Hilversum: Verloren, 2016
169 p.- ISBN 978-90-8704-608-8
Middeleeuwse Studies en Bronnen CLXII

Er zijn ten minste drie christelijke Dionysii bekend: Dionysius de Areopagiet, Dionysius van Korinthe en Dionysius van Parijs. Dionysius de Areopagiet (1e eeuw) wordt genoemd in de Handelingen van de Apostelen, toen Paulus in Athene preekte. Hij bekeerde zich en verdween in de mist van de geschiedenis, totdat zijn tweede-eeuwse naamgenoot in Korinthe hem noemde. Deze Dionysius was bisschop van Korinthe en schreef in 171 een brief aan zijn geloofsgenoten in Athene, die voor een deel bewaard bleef in de Kerkgeschiedenis van Eusebius (†339). De Korinthische Dionysius noemde zijn oudere naamgenoot de eerste bisschop van Athene. Volgens de traditie werden relikwieën van Dionysius uit Korinthe naar Rome gebracht. Paus Innocentius III zou in 1215 relikwieën van een heilige Dionysius aan de prior van het klooster Saint-Denis bij Parijs hebben geschonken. Maar om welke Dionysius ging het?

In de derde eeuw kwam er nog een Dionysius bij, nl. de bisschop van Parijs die rond 250 de marteldood gestorven zou zijn. Zijn leven en marteldood werden rond 600 uitgebreid verteld: hij zou door de paus vanuit Rome naar Gallië zijn gestuurd, waar hij bisschop van Lutetia (Parijs) werd en uiteindelijk door onthoofding stierf. Deze Dionysius werd de patroonheilige van de Franse koningen, van Parijs en van het benedictijner klooster Saint-Denis. In de negende eeuw kreeg de derde-eeuwse Dionysius van Parijs een bijna apostolische waardigheid doordat hij gelijkgesteld werd aan de eerste-eeuwse Dionysius de Areopagiet. Zijn levens- of liever martelaarsgeschiedenis werd uitgebreid met een pakkend verhaal: na allerlei folteringen werd hij – met anderen – onthoofd, hij pakte zijn hoofd op en liep naar de plaats waar hij begraven wilde worden. Dat zou in 96 zijn gebeurd, de heilige was toen ongeveer 90 jaar oud!

Árvád P. Orbán, emeritus hoogleraar Middeleeuwse Cultuur, schetst de verwarrende geschiedenis van de drie Dionysii heel helder en gaat daarna in op het Corpus Dionysiacum waarvan de Hemelse hiërarchie onderdeel is en waarvan de auteur zich Dionysius de Areopagiet noemt. Dat deed de auteur ongetwijfeld om gezag te krijgen. Tot de 19e eeuw bleef men in zijn auteurschap geloven. Moderne wetenschappers zijn nu tot de conclusie gekomen dat het werk tussen ca. 485 en 518/528 geschreven moet zijn (dus, rond 500), maar door wie? Dat blijft gissen.

In ieder geval overhandigde een Byzantijns gezantschap in 827 de werken van Dionysius aan Lodewijk de Vrome. Presentje van keizer Michael II. Lodewijk schonk het op zijn beurt aan het klooster Saint-Denis tot grote vreugde van de toenmalige abt Hilduinus. Deze schreef een biografie van Diosysius én verzorgde de eerste Latijnse vertaling van de Griekse Hemelse hiërarchie. Rond 858 gaf Karel de Kale aan Johannes Scotus Eriugenia (†877) de opdracht het werk opnieuw in het Latijn te vertalen (afgerond 862). Hij schreef ook nog een uitvoerig commentaar, want de Griekse tekst was niet gemakkelijk te vertalen. Deze Dionysius-vertaling "werd tenslotte een van de belangrijkste bronnen waaruit de Latijnse middeleeuwse denkers hun kennis van Dionysius en zijn leer hebben geput", aldus Orbán (p.38).

Dan volgt (p.47-96) Orbán's Nederlandse vertaling gebaseerd op de Griekse tekst, met maar liefst 747 noten. Want het is een complex werk qua stijl en taalgebruik, zodat er veel interpretatieproblemen zijn ontstaan in de loop der tijd. Orbán verwijst dan ook niet alleen naar bijbelteksten, maar ook naar vijf gezaghebbende, moderne Franse, Duitse en Engelse vertalingen en naar Scotus' Latijnse vertalingen.

Dionysius' christelijke theologie heeft twee lagen: een bijbelse en een neoplatoonse, zonder filosofen bij naam te noemen. Hij schrijft over de goddelijke verlichting die via de engelenkoren naar beneden daalt, maar ook weer naar die ene bron terugkeert naar omhoog. God heeft de kerkelijke hiërarchie op dezelfde manier geordend als de hemelse hiërarchie, zodat we in wat we kunnen zién ook het onzichtbare kunnen waarnemen. Hij legt uitvoerig uit wat hemelse hiërarchie is en waarom die zo belangrijk is. Vanaf hfdst. 4 beschrijft hij die hiërarchie en de rol van de 'engelen' daarin. De engelenkoren staan dichterbij het goddelijke dan andere wezens. Zij bemiddelen tussen god en de mens in visioenen (denk aan Gabriël die aan Maria verscheen). Binnen die engelenkoren is een hiërarchie: negen rangen van engelen in drie triaden. Deze ordening staat niet in de bijbel en is "hoogstwaarschijnlijk door Dionysius bedacht" (p.28). De eerste triade bestaat uit Serafijnen, Cherubijnen en Tronen. Zij kunnen god direct aanschouwen. Dionysius – ook wel Pseudo-Dionysius genoemd – geeft ook nog de verschillende 'eigenschappen' van deze engelen. De middelste triade bestaat uit Heerschappijen, Krachten en Machten, die een bemiddelende rol vervullen tussen de hoogste en de laagste triade, die gevormd wordt door Vorstendommen, Aartsengelen en Engelen. De Aartsengelen staan en bemiddelen weer tussen Vorstendommen en Engelen. De eerste triade stuurt het goddelijke licht door naar de middelste en deze geeft het op haar beurt weer door aan de laagste triade. Daarna gaat Dionysius in op enkele zaken zoals de figuratieve beschrijving van engelen in de bijbel en de aan hen toegekende attributen of kleding.

Dionysius' tekst is niet gemakkelijk en Orbán heeft titanenarbeid verricht om deze tekst te vertalen en te becommentariëren. Het is een zeer belangrijke tekst die zijn stempel heeft gedrukt op de middeleeuwse (en latere) literatuur, architectuur en beeldende kunsten. Onmisbaar voor iedereen die zich met de middeleeuwen bezighoudt!

Hulde, hulde voor de vertaler en ook voor Uitgeverij Verloren!

Dionysius in Dante's Divina Commedia, Paradijs 10.118-120:

"Daarnaast ziet u een zesde fakkel zweven:
Hij heeft, omhuld nog door zijn aarden vat,
de aard en taak der engelen beschreven".

(Vertaling Cialona/Verstegen, 2000)