boek: en de mens schiep god

 

En de mens schiep god: Heersers en goden in de eerste eeuwen
Selina O'Grady
Utrecht: Uitgeverij Omniboek, 2019
392p., 4 kaartjes - ISBN 978-90-59778436

 

Het onderwerp van dit boek is natuurlijk een open deur. Zoals Harari al schreef in zijn meesterlijke Sapiens: A brief history of humankind: "any large-scale human cooperation .... is rooted in common myths that exist only in people's collective imagination" (p.30). Mythen, verhalen, legenden & god(en) zijn ontstaan - al dan niet rond een historische kern - tussen menselijke oren. En dat is wat O'Grady hier beschrijft met betrekking tot (hoofdzakelijk) de eerste eeuw vC en nC. Ze stelt zich de vraag: "Waarom werd uiteindelijk de onbeduidende Jezus-cultus door de Romeinse keizers aangenomen, in plaats van de Isis-cultus, een veel populairdere en wijdverspreide religie die ook iets als een hiernamaals beloofde, in een soort wederopstanding geloofde en een meedogende godin kende?" (p.25). 

Om daarop een mogelijk antwoord te krijgen bestudeert de auteur de relatie tussen goden en machthebbers van Rome tot het Chinese rijk en het koninkrijk Meroë. De Romeinse (Augustus) en de Chinese geschiedenis krijgen met name veel aandacht. Hoe keek men aan  tegen de goden, wat 'geloofde' men, hoe creëerde men nieuwe goden (apotheose, keizercultus)? En vooral hoe gebruikten de heersers de religie & de goden om greep te krijgen en te houden op hun onderdanen? Wat is het verschil tussen religie van het volk en van de elite? 

Uitvoerig gaat ze ook in op filosoof Apollonius van Tyana, een kleurrijk figuur die tot in India wijsheid zocht, een soort wonderdoener en tijdgenoot van Jezus. Of zoals O'Grady hem noemt: "een 'heidense Christus' in Babylon". Jammer alleen, dat de vertaler niet de mooie NL vertaling noemt (2013, zie rechter kolom). 

Het boek leest prettig en je hoeft het lang niet met alles eens te zijn - zoals haar opmerking dat naast de Isis-verering ook die van Mithras "een concurrent zou zijn [geweest] voor het christendom" (p.90) of de "grote, chaotische* massa van goden" (p.160) of de scheiding van kerk en staat na Constantijn (p.351) - maar het geeft wél een prachtig beeld van de grote diversiteit van de verschillende religies, filosofieën en goden die in de eerste eeuwen veel aanhangers hadden en hoe deze werden gebuikt door machthebbers. 

M.b.t. het christendom ziet ze Paulus als belangrijke figuur. De fanatieke vervolger Saulus "veranderde in Paulus, de hartstochtelijke gelovige in de Jezus-cultus, of althans in de cultus zoals hij die opvatte. De krombenige, fanatieke, opgewonden en snel beledigde Paulus was een briljante organisator en brievenschrijver ...." (p.328). Hij was in staat om "zich van de historische Jezus los te maken en hem naar zijn eigen visie te hermodelleren" (p.331). Paulus veranderde het christendom in een universele religie, aldus de auteur (p.333) en noemt het "paulinisme een hoeksteen van de westerse bijdrage aan de grote traditie van respect voor de ontwikkeling van het individu, voor mensenrechten en voor egalitarisme" (p.351).

Aan Constantijn besteedt O'Grady slechts drie pagina's. Hij zou "zijn eigen paulinische bekering [hebben] meegemaakt" (p.347) en had erkend dat hij "behoefte had ... aan een hogere god in zijn gevecht met Maxentius" (p.348). Voor Constantijn's 'visioen' is dit boek uitvoeriger en genuanceerder.

Van Artemis tot Boeddha, van Isis tot Confucius, van Augustus tot Wang Mang, "de draak die te hoog vloog" (hfd. 15), O'Grady beschrijft een bonte stoet van goden en heersers en plaatst ze in hun historische context!

© conens & van wiechen drs A. van Wiechen

* chaos geeft toch iets negatiefs aan (ongeordendheid, warboel), maar het hebben van veel verschillende godheden (van elke stad, stam etc.) zorgde in (bijvoorbeeld) het Romeinse rijk voor grote religieuze tolerantie!