Slechts een paar keer per jaar worden ze opgehangen in de dom van Keulen ... de prachtige zeventiende-eeuwse tapijten naar de ontwerpen van Rubens. Grootse tapijten die de triomf van het geloof verbeelden. Toen we die geweven weelde zagen hangen, viel ons oog op de bijzondere verticale omlijsting van elke scene: bizarre zuilen. Waar haalde Rubens die vandaan? In die gotische Duitse kathedraal flitste ineens het interieur van de Sint Pieter in Rome door ons hoofd (rechts). Dáár onder de koepel van Michelangelo voltooide Bernini in 1633 zijn schitterend baldakijn over het hoofdaltaar .... en ja, dat baldakijn wordt gedragen door vier bronzen zuilen die er bijna precies hetzelfde uitzien als de geweven exemplaren van Rubens. Wie was eerder? Wie inspireerde wie en waarom die merkwaardige vorm? Het leek ons logisch de antwoorden op deze vragen te zoeken in het centrum van christelijk Europa: in Rome.
 
Rome was in de middeleeuwen het belangrijkste bedevaartsoord. Aan de hand van pelgrimsverslagen en kleine reisgidsjes is het mogelijk om als het ware door de ogen van de middeleeuwse pelgrim te kijken naar wat hij in de Sint Pieter zag. Hij zag een vijfschepige grootse kerk die door keizer Constantijn de Grote zelf in de vierde eeuw was gebouwd.
Ja, Constantijn (rechts) had eigenhandig de schop gepakt om de fundamentsleuven te graven en hij had zelf twaalf manden - zoveel als er apostelen waren - aarde uitgeschept! Verder lezen we hoe goud-schitterend de kerk was en bij het altaar had de vrome keizer twaalf glazen zuilen laten plaatsen, twaalf zuilen afkomstig uit Griekenland, eens onderdeel van de Apollo-tempel in Troje .......
Dit soort verhalen werd graag door de pelgrims verder verteld zonder dat ze de moeite namen om zelf die zuilen te onderzoeken. Want dan zouden ze direct geweten hebben dat het niet ging om zuilen van glas. De middeleeuwer probeerde met deze woorden de bijzonderheid van die altaar-zuilen weer te geven.
En laten we eerlijk zijn, die middeleeuwer had een beetje gelijk. De laat-antieke zuilen die Constantijn de Grote bij het altaar in de Sint Pieter liet plaatsen waren uniek! Het zijn getordeerde zuilen in horizontale lagen verdeeld en gedeeltelijk bijna 'overwoekerd' door wijnranken en kleine figuurtjes.

Waarschijnlijk werd dit soort zuilen in de derde eeuw of iets later gebeeldhouwd voor ruimten die op een of andere manier werden gebruikt voor de Dionysus-cultus. Of wellicht stonden ze speciaal in ruimten waar een goed banket rijkelijk 'besprenkeld' werd  met wijn.
In ieder geval heeft Constantijn de Grote de hand weten te leggen op zes van deze nog geen vijf meter hoge zuilen. Hij liet ze hergebruiken in 'zijn' Sint Pieter: ze sierden het Petrus-graf en iets later het belangrijkste altaar. In de achtste eeuw gaf de Byzantijnse gouverneur nog eens zes zuilen aan de paus en toen waren er twaalf. Ze sierden als een soort iconostase het hoofdaltaar. Middeleeuwse pelgrims verwonderden zich over die vreemdsoortige zuilen op zo'n heilige plaats. Langzaam maar zeker werden de legenden aangedikt en die zuilen ..... ja, die zuilen waren eens onderdeel van de tempel in Jeruzalem. De beschrijving van de tempelgevel in de bronnen vermeldde o.a. druiventrossen. Op deze Vaticaan-zuilen waren druivenranken te zien, de zuilen waren uniek en kwamen uit het oosten ...... dit waren zuilen van de Jeruzalemtempel en - zo jubelde een Engelsman - Jezus leunde tegen deze zuilen toen hij preekte.

In 1438 was de legende al zo ver gevorderd dat kardinaal Orsini de tijd rijp achtte om de origine van de zuilen in een Latijns opschrift voor de pelgrims zichtbaar op te hangen. De zuilen werden ware relieken én direct verbonden met Jezus, met Jeruzalem en met Salomo. Deze Salomonszuilen konden genezen, dreven duivels uit .... De tekst van de kardinaal verspreidde de roem van de zuilen. Toen nog geen tien jaar later de Franse schilder Jean Fouquet naar Rome pelgrimeerde en de Salomonszuilen zag, heeft hij er waarschijnlijk tekeningen van gemaakt. Eenmaal terug in Frankrijk beeldde hij ze af in zijn miniaturen die een beeld gaven van de tempel in Jeruzalem.

 
Eind 1514 of in de eerste maanden van 1515 kreeg Rafaël van paus Leo X de opdracht om een reeks hang-tapijten te ontwerpen voor de Sixtijnse kapel. Hoewel bij de nieuwbouw van de Sint Pieter toen al zes van de twaalf Salomonszuilen waren verwijderd en elders opgeslagen, waren ze zó verweven met de tempel in Jeruzalem dat Rafaël ze gebruikte in zijn ontwerp voor het tapijt met de scène waarin Petrus een verlamde geneest. Volgens de bijbel bedelde de lamme bij de tempel toen Petrus en Johannes daar wilden binnengaan. Petrus sprak hem aan en "pakte hem bij zijn rechterhand om hem overeind te helpen. Onmiddellijk kwam er kracht in zijn voeten en enkels. Hij sprong op, ging staan en begon te lopen". De locatie van dit wonderverhaal heeft Rafaël vormgegeven met de Salomonszuilen. In dit geneeswonder heel toepasselijk, immers - zo geloofde men in die tijd - de zuilen hadden ook nog eens een geneeskrachtige werking!

Rafaël was niet de enige schilder die zich door de zuilen liet inspireren. Toen Giulio Romano de besnijdenis van Jezus schilderde (hierboven), deed hij dat met veel Salomonszuilen die bijna uit het beeld lijken te zwiepen! Andere kunstenaars haalden de Salomonszuilen uit hun 'heilige' context, zoals Pirro Ligorio die de zuilen gebruikte als decoratie voor een grot-fontein in de beroemde zestiende-eeuwse tuinen van Villa d'Este in Tivoli (rechts).

Vanaf begin zeventiende eeuw - toen Bernini het hoofdaltaar in de Sint Pieter had voltooid (rechtsbovenin) - waren de Salomonszuilen voor elke pelgrim groots en duidelijk te zien. Het baldakijn van Bernini's hoofdaltaar rust op vier schitterende, bronzen Salomonszuilen! De symboliek was duidelijk: het christendom was de 'Nieuwe Tempel'. De vorm van de gebruikte zuilen - zo geloofde men - was die van de 'Oude Tempel' van Jeruzalem, gebouwd door Salomo!
In diezelfde tijd werden acht van de oorspronkelijke zuilen herplaatst op de plek waar ze nog altijd te zien zijn: op de vier pijlers onder Michelangelo's koepel, steeds twee zuilen aan weerszijden van het venster op de vier balkonnetjes (rechtsboven). Daar worden op bijzondere dagen belangrijke relieken getoond die volgens de traditie uit Jeruzalem komen, zoals de lans van Longinus, een stukje heiligkruishout gevonden door Constantijns moeder Helena en Veronica's zweetdoek. In de nissen onder het balkon staan enorme beelden van de personen die met die relieken geassocieerd worden (Longinus, Andreas en Veronica). Constantijns moeder Helena die volgens de legende het kruis in Jeruzalem zou hebben teruggevonden, is de vierde.

De zeventiende eeuw was de periode van de barok en daar paste de Salomons- of spiraalzuil uitstekend bij. Zeker in katholiek Europa werd dan ook de Salomonszuil niet alleen vanwege de vorm maar ook vanwege de symboliek als altaar- of tabernakelomlijsting gebruikt, zoals bij een zijaltaar in de Sta Croce in het Zuid-Italiaanse Lecce (linksonder). 

 

Prachtige voorbeelden ook in barok Spanje, zoals in de San Esteban-kerk in Salamanca (rechtsboven). De spiraalzuilen zijn op al de altaren uitbundig vormgegeven, hoewel ze nu de horizontale gelaagdheid missen, woekeren de druivenranken weelderig. Rond het tabernakel zijn kleinere Salomonszuilen weergegeven. Door de jungle van Salomonszuilen is de structuur van het altaar bijna niet meer te zien.

Maar ook de eerste kritiek op de Salomonszuilen werd in de zeventiende eeuw geformuleerd: deze bizarre zuilen hebben niets te maken met de tempel van Salomo.
Nee, zo dachten architecten toen, Salomo had voor zijn tempel de korinthische bouworde uitgevonden.
Langzaam maar zeker raakten de spiraalzuilen uit de gratie.

We begonnen in de dom van Keulen waar geweven Salomonszuilen de gotische kerk tot een 'Nieuwe Tempel' maakte (hierboven).
Via de Dionysus-cultus kwamen we bij de oudtestamentische tempel en de barokke aankleding van de Sint Pieter in Rome.

Altijd leuk te zien hoe gelovigen legenden blijven doorvertellen en hoe kunstenaars zich op verschillende manieren door die legenden laten inspireren bij hun vormgeving.

Want, werden deze spiraalzuilen geassocieerd met de tempel in Jeruzalem, ook ingewikkelde knoopzuilen waren voor de middeleeuwer een herinnering aan Salomon's tempel!
Maar dat is weer een ander verhaal!