boek visioen van constantijn

Het visioen van Constantijn
Een gebeurtenis die de wereld veranderde
Jona Lendering & Vincent Hunink
Utrecht: Omniboek, 2018
176 p., zwart-wit ill.- ISBN 978-94-01913095

De vierde eeuw is een boeiende periode waarin grote veranderingen plaatsvonden die (mede) geïnitieerd werden door keizer Constantijn (r. 306-337). Vragen zijn al eeuwen: waarom deed de keizer hetgeen hij deed? Was hij een gelovige christen of een opportunist? En waar heeft Constantijn wanneer wat gezien of gedroomd? Zag hij vlak voor de veldslag tegen Maxentius bij de Milvische brug (312) een engel – "in dit teken zul je overwinnen" – met een kruis aan de hemel, zoals op middeleeuwse miniaturen te zien is? Of kreeg hij een droom met soortgelijke boodschap? Over dit visioen en/of deze droom gaat dit boek.

De auteurs proberen aan de hand van teksten en vondsten tot een reconstructie van de gebeurtenissen te komen, maar het blijft speculeren (p.152). Zekerheid zullen we (waarschijnlijk) nooit krijgen. De geschreven bronnen – door Hunink (opnieuw) vertaald – worden in dit boek met archeologische (en andere) data in hun eigentijdse context geplaatst:
* in de lofrede van 310 herinnert de anonieme spreker Constantijn eraan hoe deze had 'gezien' dat "uw Apollo onder begeleiding van Victoria U lauwerkransen presenteerde" (p.76). Dat gebeurde in Gallië in de omgeving "van de mooiste tempel op aarde".
* de redenaar van de lofrede in 313 vroeg zich af welke godheid Constantijn had geïnspireerd om Rome van zijn tiran (Maxentius) te bevrijden (p.104); de gebruikte woorden zijn net zo vaag als de inscriptie op de Boog van Constantijn in Rome: "door ingeving van de godheid" (p.120).
* (christelijke) Lactantius schreef in De dood van de vervolgers (313, p.105) "Constantijn kreeg in zijn slaap een aanwijzing: hij moest het hemelse teken van God laten aanbrengen op de schilden en aldus slag leveren [tegen Maxentius]. Hij doet zoals hem is opgedragen: hij laat een gekantelde X met omgebogen bovenkant aanbrengen en verbeeldt zo Christus op de schilden" (p.107).
* in het deel van Eusebius' Kerkgeschiedenis dat in 315 verscheen, staat te lezen dat Constantijn "in het volste vertrouwen op de bijstand van God" (p.101) Maxentius bij de Milvische brug aanviel en versloeg (geen woord over welk visioen of welke droom dan ook).
* in de lofrede van 321 wordt verteld dat aan de vooravond van de slag tegen Maxentius bij de Milvische brug "hemelse legers waren waargenomen" (p.137)
* in 339 publiceerde Eusebius zijn verslag van de strijd bij de Milvische brug in zijn Leven van Constantijn en daar deed het labarum – militaire standaard die werd bekroond met het christusmonogran in een lauwerkrans en dat rond 320 op munten verscheen – zijn entree. Constantijn had in 312 dit kruisvormige teken rond het middaguur met eigen ogen in een visioen gezien. Hij piekerde erover wat het kon betekenen, toen in zijn slaap Christus met hetzelfde teken verscheen en hem opdroeg afbeeldingen ervan te maken en in de strijd te gebruiken als bescherming (p.142).
* Of heeft Constantijn een 'goddelijk' licht gezien dat hem inspireerde om Constantinopel te stichten, zoals is te lezen bij vijfde-eeuwse en latere kerkhistorici?

Wat zou er daadwerkelijk gebeurd kunnen zijn? Welk doel stond de verschillende schrijvers voor ogen? Hoewel voor de kenner wellicht niet niets te lezen is, weten de auteurs wel heel duidelijk de gebeurtenissen aan de hand van tekstanalyses, archeologische data en mogelijkheden – zoals het visioen te interpreteren als een natuurverschijnsel, een halo aan de hemel (p.91) – te reconstrueren. Maar ook zij constateren terecht dat het onmogelijk is "vast te stellen hoe het werkelijk is geweest en het is verstandiger als een oudheidkundige dat aanvaardt dan dat hij of zij schijnzekerheden biedt" (p.148).

De afbeeldingen zijn goed gekozen. Beetje jammer dat ze zo vlak en grijzig zijn afgedrukt, maar mooi in kleur zijn ze te zien op de speciale website bij dit boek:

https://visioenvanconstantijn.wordpress.com/

Het visioen van Constantijn: een topaanrader!